Jak widzimy przestrzeń? Czyli o percepcji i projekcji krajobrazu. Cz. I.

Czy zastanawiasz się czasem nad tym co tak naprawdę Cię otacza? Jakie elementy budują przestrzeń, w której się znajdujesz? Jaki charakter drogi wybierasz idąc do pracy lub na spotkanie ze znajomymi? Czy podoba Ci się widok za oknem? Pytam Cię o krajobraz, ponieważ będziemy rozmawiać o przestrzeni w której żyjemy. O tym jak ją widzimy.

Krajobraz, paysage, Landschaft

Krajobraz ma wiele definicji. Najprościej można powiedzieć, że krajobraz to wszystko, co nas otacza. Jednak różni specjaliści/organizacje, różnie przestawiają te definicje. Dla przykładu kilka z nich:

• Janusz Bogdanowski, architekt, urbanista, architekt krajobrazu. Krajobraz to zewnętrzny wyraz otoczenia, fizjonomia środowiska naturalnego i sztucznego.

• Krystyna Dubel, geograf, sozolog, planista przestrzenny. Krajobraz to system przestępny złożony z elementów biotycznych, abiotycznych, jak i antropologicznych. Krajobraz należy utożsamiać z geosystemem, a nie tylko traktować go w sensie fizjonomiczny.

• Ustawa z dnia 24 kwietnia 2015 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu. Przez krajobraz należy rozumieć postrzeganą przez ludzi przestrzeń, zawierającą elementy przyrodnicze lub wytwory cywilizacji, ukształtowaną w wyniku działania czynników naturalnych lub działalności człowieka [1].

• Europejska Konwencja Krajobrazowa (EKK) krajobraz – obszar postrzegany przez ludzi, którego charakter jest wynikiem działania i integracji czynników przyrodniczych i/lub ludzkich. Krajobraz podniesiono do rangi jednego z najważniejszych elementów, obok polityki i gospodarki, który stanowi o jakości życia [4].

Ciekawostka. W pracy doktorskiej M. Jędraszko-Macukow (2016), w której badano przemiany zakresu znaczeniowego pojęcia krajobraz w Polsce i na świecie w latach 1830-2007 podano 102 definicje oraz przeprowadzono 38 analizy interpretacji. To dopiero pokazuje, ile tego jest [1].

Percepcja krajobrazu

Mamy wstępnie zdefiniowany krajobraz. Patrzymy na niego i doświadczamy go. Według Słownika języka polskiego, percepcja to odbieranie jakichś zjawisk za pomocą zmysłów. Natomiast według Nowej encyklopedii powszechnej, percepcja to złożony proces poznawczy, w wyniku, którego w umyśle człowieka powstaje obraz rzeczywistości zwany spostrzeżeniem. Za pomocą wzroku człowieka obiera o 60-70 % wrażeń o środowisku swojego życia. 30-40 % to pozostałe zmysły, słuch, węch, smak, dotyk.

Gdy patrzymy na krajobraz to w pierwszej chwili dostrzegamy elementy, które posiadają ciągły kontur i mają określony kształt. Mogą to być formy złożone z elementami ustawionymi blisko siebie, stanowiąc jakąś grupę. Wyszukujemy w krajobrazie elementów wyrazistych, regularnych, „silnych postaci” – to one „organizują” otaczającą przestrzeń i ułatwiają zapisanie się kompozycji w pamięci obserwatora. Tło dla tych wyrazistych form stanowią elementy bardziej złożone, monotonne, bardzo do siebie podobne.

Nasza percepcja krajobrazu zależy od wielu czynników. Wymienić można rzeźbę terenu, rodzaj pokrycia terenu, oświetlenie. Również system wartości, osobowość danej osoby, jej wiedza jak i doświadczenia życiowe wpływają na to jak oceniamy estetykę krajobrazu. Teoria podobizn/wzorców krajobrazowych (landscape image) tłumaczy to tym, że wiążemy określony stan psychiczny, nasz nastrój czy emocje z posiadanym wrażeniem percepcyjnym. Za jedną z podstawowych właściwości ludzkiego umysłu uznaje się umiejętność kojarzenia cech określonego fragmentu terenu z poznanymi wcześniej obrazami, znaczeniami i wartościami i – na tej podstawie – umiejętność generowania ocen, a następnie tworzenie symboli i rozwijanie systemu wartości.

Fiński geograf, J. Granö zakładał podział tego co postrzegamy na dwie strefy: bliskiego kontaktu (Nahe) i dalekiego widoku (Fernsicht). Ta druga dostarczała obserwatorowi jedynie bodźców wzrokowych w postaci tła krajobrazowego. Ta strefa jest ważna w orientacji przestrzennej, budowanie kontekstu sytuacyjnego. Pierwsza strefa dostarczała przestrzenne obrazy jak i inne bodźce takie jak dźwięk, zapach, temp temperatura, wilgotność powietrza i podłoża itp. Opisana pierwsza strefa jest ważna w budowaniu tożsamości miejsca, gdzie czujemy się bezpiecznie i komfortowo - nasza ostoja.

Ludzie i zwierzęta wybierają najbardziej sprzyjające ich bytowaniu otoczenie. Preferencje te wykształciły się w drodze ewolucji jako odpowiedz na różne i ograniczone zasoby środowiska w czasie i przestrzeni. Rozwój cywilizacji ludzkiej rozpoczynał się w miejscach o ciepłym klimacie, zasobnym w roślinność i zwierzęta, dobrym do obserwacji otoczenia, polowania i przemieszczania się, czyli w m.in. biomach sawanny i lasostepu (według G. Orians’a). W toku ewolucji, wytworzyły się w nas pozytywne oceny rozległych otwartych terenów naturalnych, bogatych przyrodniczo. Współcześnie większość ludzi uważa za piękne krajobrazy naturalne z rozległymi otwarciami widokowymi. Szczyty górskie, tereny niedostępne łączyły się często z wierzeniami religijnymi, obszarami związanymi z sacrum [3].

Projekcja krajobrazu Pamiętaj, że krajobraz ulega ciągłym przekształceniom. Czy to przez działalność natury czy człowieka, środowisko podlega zmianom. Następstwem poznanej przez Ciebie percepcji jest projekcja krajobrazu, czyli wykreowany obraz/prognoza jego nowej – oczekiwanej formy i predyspozycji. Projekcja krajobrazu jest procesem twórczym. Służy on przede wszystkim opartemu na wiedzy przekształcaniu systemów krajobrazowych w sposób odpowiadający wzrastającym wymogom społecznym, dotyczącym życia w środowisku o jak najwyższej jakości. Jest niewiele prac naukowych poświęconych tematowi projekcji krajobrazu. Dodatkowo we współczesnych analizach wizualnych krajobrazu rzadko jest poruszany temat przyszłej kreacji przestani, poza tym, że coś się na pewno zmieni. Projekcie krajobrazowe powstają na bazie wiedzy i kreatywności zespołów ekspertów jak i na badaniach oczekiwań społecznych dotyczących jakości krajobrazu. Jednak wciąż brakuje badań na temat wzajemnych relacji między procesami percepcji i projekcji krajobrazu. Czyli tu jest pole do działania w nauce… Ponieważ taka wiedza o wzajemnej relacji percepcji i projekcji krajobrazowej systemów krajobrazowych może znacząco wpływać na zarządzanie przestrzenią i przyczynić się do podniesienia atrakcyjności środowiska życia, a na tym nam zależy, nie?

Co przyciąga naszą uwagę?

Prof. Aleksander Böhm, specjalista od architektury krajobrazu, uważa, że w każdym człowieku jest dążenie do piękna (odczuwania, tworzenia, zachwytu). Ta naturalna cena nazywa się kalotropizm i silnie oddziałowuje na postrzeganie otoczenia [5]. Profesor zauważa, że ludzie coraz bardziej cenią sobie coś szokującego niż ładnego. Zauważamy dopiero te rzeczy, które nami wstrząsają, dają „kopa”. To niekoniecznie służy krajobrazowi [6]. Być może pojawiające się w krajobrazie agresywne reklamy, kontrastujące formy, zmienią naszą percepcję. Czy będziemy potrzebować coraz więcej obrazów z pogranicza kiczu, aby nasza mentalność została poruszona? Na wakacje jedzie się do przestrzeni, gdzie teoretycznie ma być cisza, zalesione wzgórza, jednak i tam coś jest nie tak, coś przeszkadza.

Filip Springer w książce „Wanna z kolumnadą. Reportaże o polskiej przestrzeni” [2] opisuje polską przestań. Słownik: ładnie, odpowiedzialność, lekcja plastyki to tylko część opowieści, którą poznali czytelnicy. Chciałabym, aby każdy Polak i Polska przeczytał te reportaże. Przeczytał je i zastanowił się nad otoczeniem. Czy to coś da? Może troszkę. Springer nie płaci mi za te słowa. Ta książka, „Wanna z kolumnadą” jest po prostu w moim odczuciu bardzo ważna, ponadczasowa i przedstawia „polską percepcję”.

Część pierwsza o percepcji krajobrazu tu się kończy.

Za tydzień część druga. W niej opowiem Ci o różnorodności postaw odbiorców przestrzeni, o ochronie widoków. W tedy też będzie podsumowanie całości.

Bibliografia dla cz. I:

[1] A. Zachariasz, O architekturze krajobrazu, kompozycji krajobrazu i specjalistycznej terminologii – rozważania wprowadzające, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego 32/2016, str.11-29

[2] F. Springer, Wanna z kolumnadą. Reportaże o polskiej przestrzeni, Wydawnictwo Czarne, Wołoniec 2013

[3] T. J. Chmielewski, S. Chmielewski, A. Kułak, Percepcja i projekcja krajobrazu: teorie, zastosowania, oczekiwania, Przegląd Geograficzny, 2019, 91, 3, str. 365-384

[4] U. Forczek-Brataniec, Przestrzeń widziana. Analiza widokowa w planowaniu i projektowaniu krajobrazu, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2018

[5] Wywiad z prof. dr hab. Aleksandrem Böhmem https://holistic.news/lad-przestrzenny-glupcze/ (dostęp 8.08.2020)

[6] Opowieść o krajobrazie miejskim - w ramach projektu "Mistrzowie Mówią". Wywiad z prof. dr hab. Aleksander Böhm zrealizowany przez Fundację Krajobrazy we współpracy z Fundacją beetle w ramach projektu - "Mistrzowie Mówią" we współpracy z Gminą Lublin https://www.youtube.com/watch?v=tXtJasckLEw (dostęp 8.08.2020)

Justyna Mazur-Łabuz

architekt krajobrazu

zacisze domowe, sierpień 2020, Kraków

Z chęcią zapoznam się z Twoimi przemyśleniami dotyczącymi percepcji krajobrazu.

Podziel się ze mną Twoim zdaniem:

j.mazurlabuz@gmail.com lub just.landscape2020@gmail.com

Wszelkie prawa zastrzeżone.

Wykorzystanie tekstu wyłącznie za podaniem źródła i autora.